تحریریه آشپزباشی
آذربایجان غربی هواره زیستگاه مجموعه‌ای از اقوام و فرهنگ‌هاى مختلف بوده است. هریک از این اقوام و فرهنگ‌ها به‌نحوى در هم تأثیر گذاشته و از همدیگر متأثر گشته‌اند. وجود مساجد، کلیساها و ویرانه‌ی آتشگاه‌ها، گویاى بخشى از تاریخ مذهبى آن است.
تشیع در ارومیه و شهرهاى شمالى و تسنن در نواحى جنوبى استان از مذاهب عمده به شمار مى‌روند. فولکور یا ادبیات شفاهى مردم منطقه نیز، مانند تاریخ و زبان خود، از سابقه‌اى کهن برخوردار است. اشکال مختلف ادبیات فولکوریک این خطه محصول پیکار و تلاش مردمى است که غم، شادى، آرزو، نفرت و محبت خود را در قالب‌هاى مختلف هنرى منعکس کرده‌اند.
نمونه‌هاى گوناگون این نوع آثار، عادات، روش‌ها، آداب، رسوم، اعتقادت، باورهاى دینی، مذهبى و دلبستگى‌ها و ارزش‌ها و نهادهاى اجتماعى عصرهاى مختلف را به‌خوبى نشان مى‌دهند. مردم آذربایجان خالق یکى از غنى‌ترین گنجینه‌ی ادبیات شفاهى ملل خاورمیانه و ایران مى‌باشند.
چنانکه هر سیاح و جهانگردى که از آذربایجان گذشته، این دیار را سرزمین شعر و هنر نام نهاده است. مردم آذربایجان، مردمان شاعر مسلکى هستند که هرگاه با پدیده‌هاى طبیعی، رخدادهاى اجتماعى و پیشامدهاى ناگوار و یا خوشایند مواجه شده‌اند، احساسات خود را با زبان شعر بیان کرده و براى هر مناسبت «بایاتی» سروده‌اند.
به هر گوشه‌اى از زندگى مردم این سرزمین نظر بیفکنی، شعرى سرک مى‌کشد. زلالى چشمه‌‌‌ساران آن، رقص خاموش گل بوته‌هاى قالى‌هاى آن، ساز عاشیق‌هاى او و جملگى در هماهنگى بى‌نظیر با امیال و آرزوها، ترس‌ها و اضطراب‌ها، عشق‌ها، نفرت‌ها و... به‌طور شگفت‌انگیزى بیان مى‌گردند و لذا برجسته‌ترین نوع سخن شعرى آذربایجان «بایاتی» است.
در فرهنگ شفاهى مردم آذربایجان بایاتى‌ها به‌خاطر گسترده‌گى و مضمون‌هاى رنگارنگ، ایجاز و قالب‌هاى زیبا و دلنشین مقام اول را دارند. مبالغه نخواهد بود اگر گفته شود که تاریخ پر تلاطم و سرشار از حوادث آذربایجان لابه‌لاى هزاران بایاتى گنجانده شده است.
اگر تمامى بایاتى‌ها در یک جا گردآورى و از دید جامعه‌شناسى و مردم‌شناسى مورد تجزیه و تحلیل قرار گیرند، تاریخ قومى مدون مى‌شود که طرز زندگی، هستى‌شناسى و باورهاى فسلفی، اخلاقی، اجتماعى و دینى آنها را منعکس خواهد کرد.
بایاتى‌ها از زندگى و راز و نیازهاى مردم ساده و پاکدل مایه مى‌گیرند و در قالب الفاظى روان و بى‌تکلف جارى مى‌شوند. این نغمه‌هاى نغز و دلکش از چنان لطف، خلوص، صفا و صراحتى برخوردار هستند که به‌خصوص وقتى با آهنگ ویژه‌ی خود ادا شوند، عنان از کف دل مى‌ربایند و اشک بر چشم مى‌نشانند.
بایاتى‌ها از نقطه‌نظر محتوى و مضمون از یک سو مظهر عشق‌ها، آرزوها، امیدها و رنج‌ها و شادى مردم و از سوى دیگر کتاب ناگشوده‌ی اعتقادات، آداب و رسوم و خصائل و خلق و خوى قومى انسان‌هاى ساده و پاکدل در طول نسل‌ها و قرن‌ها است.
زبان و گویش
زبان امروزی ساکنان استان آذربایجان، ترکی آذربایجانی می‌باشد که در نقاط مختلف آن با لهجه‌های گوناگون تكلم می‌شود. زبان نوشتار و رسمی آذربایجان در بیشتر دوره‌های تاریخی آن، زبان آذری بوده‌است. اکثریت قریب به اتفاق نوشته‌ها و آثار مردم این منطقه نیز در دوره‌های مختلف به فارسی و آذری بوده است.
پیش از ورود زبان ترکی به منطقه، زبان گفتاری مردم این منطقه یکی از شاخه‌های زبان مادی بود. زبان مادی مردم منطقه آذربایجان (ماد کوچک) در دوره‌ی حکومت ترک‌زبانان توسط ایل‌های ترک که به منطقه آمده بودند، تاتی نامیده شد.
امروزه تمرکز اصلی مناطقی که زبان تاتی در آنها به‌جا مانده، استان‌های قزوین، زنجان، مرکزی و اردبیل است. زبان ایرانی باقیمانده در شبه‌جزیره آبشوران در جمهوری آذربایجان نیز که اصطلاحاً تاتی نامیده شده با زبان مادی آذربایجان تفاوت دارد و یکی از گویش‌های زبان فارسی است.
تغییر زبان گفتاری از تاتی به ترکی آذربایجانی از زمان تسلط سلجوقیان آغاز شد و در دوره‌ی سلطنت ترکمن‌ها و آغاز عصر صفویان بیشتر شهرها و روستاها را شامل شد. خاستگاه زبان‌های ترکی، استپ‌های جنوب سیبری بوده‌است و گویندگان اصلی آن را ترک تباران تشکیل می‌دهند.
به شهادت پیران قدیم منطقه‌ی آذربایجان تا صد سال پیش گویش‌های آذری ایرانی هنوز در بسیاری از روستاهای دورافتاده‌ی آذربایجان رواج داشت که طی سده‌ی نوزدهم رفته رفته با گسترش ارتباطات با شهرها این زبان‌ها در بسیاری از این روستاها تضعیف شد و به مرور رخت برچید.
ولی هنوز در گوشه و کنار آذربایجان از جمله مناطق هرزند، گلین‌قیه، زنوز، حسنو، کرینگان، پیرامون خلخال و غیره به حیات ضعیف خود ادامه می‌دهد. یکی از مهم‌ترین منابع در این زمینه رساله «روحی انارجانی» تألیف قرن 11 هجری است.
این کتاب نمونه گویائی از موقعیت عمومی و رواج زبان آذری پهلوی درمیان مردم آذربایجان است. این‌طور می‌نویسند كه از سال 736 هجری، سال مرگ ابوسعید آخرین سلطان مغول تا ظهور شاه اسماعیل صفوی در سال 906 هجری، زبان ترکی در آذربایجان محدود به ترکان و مغولان بود و مردم آذربایجان همچنان به آذری پهلوی صحبت می‌کردند.
در لغت نامه‌ی دهخدا آمده است: آذری منسوب به آذر و آذربایجان و زبان آذری لهجه‌ای از فارسی قدیم است که در آذربایجان متداول بوده و اکنون نیز در بعضی روستاهای این استان و بعضی نواحی قفقاز بدان تکلم می‌کنند.
